Halk dilinde deniz patlıcanı olarak bilinen deniz hıyarları, adının da çağrıştırdığı gibi bir bitki değil, derisidikenlilerden omurgasız bir deniz hayvanıdır. Deniz hıyarının silindir biçimindeki yumuşak ve tombul gövdesi diğer derisidikenlilerde, örneğin denizkestanesinde olduğu gibi, dikenlerle değil, siğili andıran küçük tırtıklarla kaplıdır. Gövdelerinin uzunluğu 2 cm ile 2 m, kalınlığı da 1 ile 20 cm arasında değişen deniz hıyarlarının en iri türlerine genellikle Büyük Okyanus’un güneybatısındaki mercan resiflerinde rastlanmaktadır (Bayarslan, 2018). Genellikle suyu süzerek veya deniz diplerinde bulunan biyolojik atıkları yiyerek beslenmektedirler (Künili ve Çolakoğlu, 2015). Sürekli beslenmeleri esnasında zeminde biriken organik maddeleri tüketerek ortamdan uzaklaştırmaları ve ete dönüştürmeleri nedeniyle denizel ortamda ekolojik döngü için büyük önem taşımaktadırlar.

Dünya genelinde ekonomik değeri yüksek olan, denizlerin bentik faunasına dahil olan bu canlı grubu, başta Doğu Asya ülkeleri olmak üzere birçok ülkede farklı şekillerde işlenerek piyasaya sunulmakta, hem besin içeriği hem de fonksiyonel özelliği nedeniyle gıda, tıp, eczacılık ve kozmetik alanlarında yoğun talep görmektedir. Karadeniz hariç tüm denizlerde yayılım göstermesine karşın literatürümüzde de deniz patlıcanlarına ait büyük bir bilgi eksikliği bulunmaktadır. Yoğun olarak Hint Okyanusu ve Pasifik okyanusunun güneyinde yayılım gösteren bu canlıların dünya genelinde 1500 civarında türü bilinmekteyken, 2014 yılı itibariyle bu sayının 1717’ye ulaştığı ifade edilmektedir (Künili ve Çolakoğlu, 2015). Deniz patlıcanlarının dünya genelinde, çoğu Holothuridae ve Stichopodidae familyasına ait olan 52 ticari türü bulunmaktadır (Künili ve Çolakoğlu, 2015).  Türkiye sularında ticari değere sahip olup ihraç edilen deniz hıyarı türleri Holothuria tubulosa, Holothuria sanctori, Holothuria polii, Holothuria mammata ve Stichopus regalis’dir. Stereoderma kirschbergi, Leptosynapta makrankyra, Synaptula reciprocans ticari değeri olmayan deniz patlıcanı türlerindendir (Aydın, 2013).

Deniz patlıcanı avcılığı toplama yöntemi ile gerçekleştirilmektedir. Ticari amaçlı deniz patlıcanı avcılığı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 4/1 numaralı Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığının Düzenlenmesi Hakkında 2016/35 Sayılı Tebliği ile düzenlenmiştir. Canlıya ait yetiştiricilik faaliyetleri ise ilk olarak 1980’li yıllarda Çin’de başlamıştır. Üretimi genellikle 2-6 hektarlık alanlarda, 1,5 – 2,5 metre derinlik ve % 25-35 tuzluluğa sahip temiz sularda gerçekleştirilmektedir. Yavru üretiminde, döllenen yumurtalar kuluçkalandıktan sonra 2 cm boya ulaştıklarında yetiştirme alanlarına transfer edilmektedir. Hıyarların stok yoğunluğu genellikle hektara 100-150 bin canlı olacak şekilde ayarlanmakta, yaklaşık olarak bir yıl sonra hasat boyuna gelen canlılar, dalgıçlar veya gölcüklerdeki ağ kaldırma/drenaj sistemi ile hasat edilmektedir (Künili, 2017).

Deniz patlıcanları yüksek protein, mineral ve vitamin içeriğine sahiptir. Protein açısından yüksek değere sahip iken yağ düzeyi oldukça düşüktür. Çiğ olarak tüketilebildiği gibi, kurutulmuş olarak da tercih edilebilmektedir. (Lök vd., 2017). Besleyici özelliğinin yanı sıra günümüzde yapılan araştırma sonuçları, denizhıyarının farmakolojik ve biyoaktif özelliklere sahip bileşikler içerdiğini de teyit etmektedir. Bu nedenle gıda endüstrisi ve medikal şirketler denizhıyarının fonksiyonel gıda, besin takviyesi ve ilaç üretiminde kullanımı ile ilgili oldukça yakından ilgilenmektedir.

Kaynakça

• Aydın. M.,  Deniz hıyarı Holothuria (Platyperona) sanctori Delle Chiaje, 1823 (Echinodermata: Holothuroidea) Türünün Bazı Biyolojik Özellikleri, Biyoçeşitlilik ve Koruma Dergisi, cilt.6, sayı 3, ss. 153-159, 2013

• Bayarslan, B., (2018), “Kocaeli İli Karamürsel Balık Adası’nda Deniz Hıyarı Yayılımının Araştırılması” Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Anabilim Dalı, Kocaeli

• Künili İ.E., Çolakoğlu F., “Deniz Diplerinin Değerli Kaynağı: Deniz Hıyarı”, Dünya Gıda Dergisi, cilt.45, ss.45-49, 2015

• Künili İ.E., (2017), “Deniz Hıyarının biyokimyasal, fonksiyonel ve biyoaktif özelliklerinin belirlenmesi” Doktora Tezi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Avlama Ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı, Çanakkale

• Lök, A., vd. (2017) “İzmir Balıkçılığında Deniz Hıyarı (Patlıcanı)’nın Yeri ve Önemi”, İzmir Balıkçılığı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.

E. Mustafa ÜSTÜNEL
Uzman
Proje Uygulama ve İzleme Birimi
mustafa.ustunel@izka.org.tr