Yaşam döngüsü analizi, bir ürün ya da hizmetin hammadde temininden başlayarak üretim, sevkiyat, kullanım ve kullanım sonrası atık bertarafını kapsayan yaşam döngüsünün her aşamasında oluşan çevresel etkilerin tespit edilmesi, raporlanması ve yönetilmesi için kullanılan değerlendirme yöntemidir.

Karmaşık karar verme süreçlerinde kullanılan yaşam döngüsü analizi; bir ürünün, sürecin, yatırımın, projenin ya da stratejinin geliştirilmesi sürecindeki maliyet, performans vb. parametreler yanında doğal kaynak kullanımı ve çevre sorunlarına yol açma gibi bileşenleri de dikkate alan analitik tabanlı ve kapsayıcı bir yöntemdir (Demirer, 2011).

Yöntemi geleneksel çevresel etki değerlendirme araçlarından ayıran en önemli özelliği, belirli bir tesise, faaliyete ya da sürece odaklamadan bir ürün ya da hizmetin beşikten mezara tüm çevresel etkilerini ele almasıdır. Değerlendirilen etkiler küresel düzeyden yerel düzeye kadar oldukça geniş bir parametre seti üzerinden hesaplanmaktadır. Küresel ısınma, doğal kaynakların azalması, ultraviyole radyasyonda artış, sucul ortamlarda asitleşme, yüzey ve yeraltı su kaynaklarının azalması, hastalık ve ölüm oranlarındaki artış, balıkçılıkta azalma bunlardan bazılarıdır. Çok veriye ihtiyaç duyması, tasarım sürecinin maliyetli ve uzun olması ise karşılaşılan en önemli güçlüklerdir (Çokaygil, 2005).  

Yaşam döngüsü analizi ürün ve süreçlerin tasarımı, iyileştirilmesi, optimizasyonu ve sertifikalandırmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yeni ürün ve süreç tasarımı, benzer ürünler arasında seçim yapılması, ürün ve proses geliştirme, eko-etiket ve benzeri ürün uygunluk deklarasyonları ile yeşil satın alma bazı uygulama alanları olarak verilebilir. Bununla birlikte iş geliştirme stratejileri ile üretim ve tüketime yönelik kamu politikalarının geliştirilmesi süreçlerinde tercih edilmektedir. 

70’li yılların enerji krizi sonrasında, bir ürünün üretimi için gerekli enerjinin tespiti ve bu ürünün enerji kaynaklarının tüketimi üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla geliştirilen sistemler yaşam döngüsü analizinin temelini oluşturmaktadır. Sonraki yıllarda analiz diğer doğal kaynakların kullanımı ve oluşturulan atıkların etkilerini içerecek şekilde genişletilmiştir. Çevresel etkilerin ölçümüne yönelik farklı yöntemlerin yaygınlaşması, her yönteme göre sonuçların farklılık göstermesi bu alanda bir standardizasyon gerekliliği oluşturmuştur. Akademi, özel sektör ve hükümet temsilcilerinden oluşan uluslararası bir platform kuruluşu olan SETAC (Çevre Toksikolojisi ve Kimya Derneği), yaşam döngüsü analizinin bilimsel bir metot olarak geliştirilmesine yönelik çalışmalar yürütmüştür. Uluslararası Standartlar Örgütü’nün (ISO), 1994 yılında yaşam döngüsü analizinin teknik ve organizasyonel yapısına ilişkin ISO 14040 standardını yayınlamasıyla, yaşam döngüsü analizi uluslararası düzeyde kabul gören bir metodolojiye sahip olmuştur (UNEP, 1996; Çokaygil, 2005).

Yaşam döngüsü analizinin metodolojisi dört aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada analizin kapsamı, sınırları ve detay düzeyine karar verilir. Çalışılacak sistem, dikkate alınacak etki çeşitleri, veri ihtiyaçları, kullanılacak yazılımlar ve raporlama formatları bu aşamada belirlenir. İkinci aşamada ürün ya da hizmet sunum sürecinde kullanılan enerji, su, diğer hammaddeler ve ortaya çıkan atıkların envanterleri çıkartılır. Üçüncü aşama, girdi ve çıktılarla bağlantılı olarak çevresel değerler ve insan sağlığı üzerinde oluşma ihtimali bulunan etkilerin değerlendirilmesini kapsar. Söz konusu değerlendirmenin nasıl yapılacağı ISO 14002 Yaşam Döngüsü Etki Analizi standardı ile belirlenmiştir. Buna göre öncelikle etki kategorileri belirlenir, envanter girdi ve çıktıları seçilen etki kategorilerine göre ayrılır; sonrasında veriler ışığında çevresel etkiler yine etki kategorilerine göre gruplandırılır. Çok fazla verinin analiz edildiği bu süreçte veri güvenliğinin sağlanması, zaman ve insan gücünden tasarruf edilmesi için genellikle bilgisayar yazılımları kullanılmaktadır. Analizin son aşamasında ise sonuçlar sistematik ve karşılaştırmalı olarak değerlendirilerek karar vericilere sunulur (Demirel, Öztürk & Kitiş, 2017).

Kaynakça

• Demirer, G.N. (2011). “Yaşam Döngüsü Analizi””. Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim Yayınları, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ankara.
• Çokaygil, Z. (2005). “Atık Yönetimi Planlamasında Yaşam Döngüsü Analizi”. Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 34-65.
• Demirel, Y.E., Öztürk, E., Kitiş, M. (2017). “Yaşam Döngüsü Analizi ve Endüstriyel Uygulama Örnekleri”.
• UNEP (1996). “Life Cycle Assessment, What is It, How To Do?”, United Nations Environment Programme, Industry and Environment Publications.

Emine Bilge EYMİRLİ
Uzman
Yeşil Büyüme Politikaları Birimi
bilgen.eymirli@izka.org.tr