Ulusların gelişmişliğinin büyük ölçüde gayrisafi milli hasıla ve kişi başına düşen milli gelir ve benzeri ulusal gelir hesaplarına dayanılarak belirlendiği koşullarda, ‘insan’ın kalkınmanın araçları/eyleyicileri olduğu kadar onun hedefi de olduğunun unutulmuş olduğu tespiti ile, özellikle 1970’lerden itibaren kalkınma iktisadı içerisinde süregelen tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu tartışmalar içerisindeki önemli argümanlardan birisi, özellikle o dönem için gelişmişlik düzeyinin önde gelen göstergesi olan kişi başına düşen gelirdeki büyümenin, toplam milli gelirin toplum genelinde dağılımındaki adaletsizliği saklamakta olduğu biçimindedir. Bu argümana yönelik geliştirilen önerilerden birisi ‘temel ihtiyaçlar yaklaşımı’ olarak ifade edilir. Burada, beslenme ve barınma gibi en temel ihtiyaçlar ile bunlara eklenebilecek olan bilgiye, sağlık ve diğer temel hizmetlere erişim imkanlarının toplumda içerisinde en kötü durumda olanlar için sağlanmasının asgari koşul/gerekirlik olmasına vurgu yapılır. Bu yaklaşımı ilk kez kapsamlı bir çerçevede sunan, 1981 tarihli “First Things First: Meeting Basic Human Needs in the Developing Countries” isimli çalışmadır (1).

Nobel ekonomi ödülü sahibi iktisatçı Amartya Sen aynı eleştirel konumlanma üzerinden, temel ihtiyaçların karşılanmasını önceleyen kalkınma yaklaşımının ötesine geçerek, kalkınmanın yeniden tanımlanması gerekliliğine dikkat çeker. 1980 tarihli çalışmasında “Neyin Eşitliği?” sorusunu sorar ve bu soruyu, “istediğimiz geleceği inşa etmek için önemsediğimiz şeylerin eşitliği” olarak yanıtlar. İnsani gelişmenin kurucusu kabul edilen Sen, bu eşitliğin sağlanması için büyümenin ve piyasaların ötesine geçilmesi gerektiğini ortaya koyar ve kalkınmayı, insanların yapabilirliklerinin (capabilities) çoğalması ve özgürlüklerin gelişmesi olarak tanımlar (2).

Süregiden bu tartışmalarda öne sürülen fikirleri damıtarak politika geliştirmeye yönelik alana önemli bir katkıda bulunan isim Pakistanlı iktisatçı ve politikacı Mahbub ul Haq olmuştur.  Mahbub ul Haq, insan merkezli kalkınma yaklaşımının geliştirilmesi ve yerleşikleşmesinde sonradan önemli rol oynayacak ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yıllık olarak yayımlanmaya başlayacak olan İnsani Gelişme Raporlarının ve Endekslerinin geliştirilmesine öncülük etmiştir (3). UNDP raporlarında Sen’in ‘yapabilirlik’ kavramının yerini ‘seçme’ kavramı alır ve kalkınma fikri, insanların seçme imkanlarının genişletilmesine odaklanır.

İlk kez yayımlandığı 1990 yılından günümüze yıllar içerisinde İnsani Gelişmişlik Endeksinde kullanılan göstergelerde, bunlar içerisinden kullanım bakımından sürekliliği olanların tanımlarında ve ağırlıklandırmalarında değişiklikler olmuştur. Ancak, küresel ölçekte her yerde erişilebilir yahut geliştirilebilir olabilmesi hedefiyle, az sayıda göstergenin kullanılması bir ilke olarak benimsenmiştir. 2010 yılında yapılan güncelleme sonrasında endeksin üç temel boyutu; uzun ve sağlıklı yaşam (doğumda yaşam beklentisi), eğitim (ortalama eğitim süresi) ve yaşam standartları (kişi başına milli gelir) olarak belirlenmiştir.

Az sayıda boyutu kapsaması ve her bir boyut altında ortak olarak kullanılabilirliği olan az sayıda gösterge ile mukayeseli gelişmişlik ölçümü yapması nedeniyle bu sisteme yöneltilen kimi eleştirileri yanıtlayabilmek adına, ayrıca siyasi özgürlükler, toplumsal cinsiyet eşitliği, yoksulluk ve benzeri boyutlarda geliştirilen detaylı endeks çalışmaları yürütülmüş ve yayımlanmıştır. İnsani Gelişmişlik Endeksinin basit olduğu eleştirilerine yanıt olarak, zaten bu basit olma halinin endeksin yaygınlığının ve başarısının sebebi olduğu ifade edilir.

Her yıl olmasa dahi, aralıklarla, ülke ölçeğinde yayımlanan raporlar ile bölge ve il düzeyinde hesaplamalar ortaya konmuştur. Türkiye için UNDP’nin 2001 ve 2004 yılı raporlarında iller düzeyinde insani gelişmeye ilişkin durum paylaşılmış olup, buradaki metodoloji esas alınarak, 2014 yılı TÜİK verilerinin kullanılmasıyla oluşturulan iller düzeyinde daha güncel bir endeks çalışması da ulusal araştırmacılarımız tarafından gerçekleştirilmiştir (4).

Kaynaklar:

(1) Streeten, P., Shahid J. B., Mahbub ul Haq, Norman H. ve Frances S., 1981. First Things First: Meeting Basic Human Needs in the Developing Countries, Oxford: Oxford University Press.

(2) Sen, A., 1999. Özgürlükle Kalkınma, Ayrıntı Yayınları.

(3) Qızılbash, M., 2006. Human Development. D. A. Clark (Derleyen), The Elgar Companion to Development Studies içinde, Edward Elgar Publishing, Cornwall, sf. 245-250.

(4) Meydan, M. C., Sarı V. İ., 2018. İnsani Gelişme Endeksi ve Alt Endekslerinin Türkiye’deki İller İçin Ölçülmesi, İdealkent Dergisi, 24 (9), 387-429.

Ekrem AYALP
Uzman
Proje İzleme ve Değerlendirme Birimi
ekrem.ayalp@izka.org.tr