Sınai Mülkiyet Hakları
Fikir ürünlerinin yasal korunması fikir ürünleri üzerindeki haklar veya kısaca fikri haklar terimi ile ifade edilir. Dünya Fikri Haklar Örgütü (WIPO), fikri hakları iki ana başlık altında değerlendirmektedir. (Dericioğlu, 2016 ve WIPO, 2016): 1) Sınai Mülkiyet Hakları ve 2) Telif Hakları.
Bilim, edebiyat, müzik, sinema ve sanat eserleri ile ilgili eser sahibine ait haklar ile eserleri yorumlayan sanatçılar, ses-görüntü kaydı yapan yapımcılar ve radyo-televizyon kuruluşlarının eserleri ile ilgili haklar telif hakları içerisinde değerlendirilmektedir.
Sınai mülkiyet hakları; genel tanımı ile sanayide ve tarımdaki buluşların ve yeniliklerin, yeni tasarımların ve özgün çalışmaların ilk uygulayıcıları adına veya ticaret alanında üretilen ve satılan malların üzerindeki üreticisinin veya satıcısının ayırt edilmesini sağlayacak işaretlerin sahipleri adına kayıt edilmesini ve böylece bu kişilerin ürünü üretme ve satma hakkına belirli bir süre sahip olmalarını sağlayan haklardır.(TURKPATENT, 2020)
Sınai mülkiyet haklarında korumanın sağlanması için, ilgili patentin, tasarımın, markanın vs. Türk Patent ve Marka Kurumuna tescil ettirilmesi gerekmektedir. Sınai mülki haklar 5 gösterge etrafında incelenebilir: 1) Patent, 2) Faydalı model, 3) Marka, 4) Endüstriyel tasarım ve 5) Coğrafi işarettir.
Patent: Sınırlı bir zaman ve mekân içerisinde, bir kişiye ya da firmaya ait buluşun üçüncü kişiler tarafından üretilememesi, satılamaması, kullanılamaması ve ithal edilememesini temin eden geçici bir tekel hakkıdır. Patentler, ülke sınırları içerisinde meydana gelen yeniliğe ilişkin gelişmeleri en belirgin biçimde yansıtan göstergelerden birisi olma özelliği taşır. Patentler buluşlara ilişkindir. Bir başka deyişle, bir patent ancak bir buluş için verilebilir. Patent koruması patent başvurusu yapıldığı andan itibaren geçerlidir.
Faydalı Model: Hem yerel hem de küresel ölçekte eskiye göre yenilik arz eden ve sanayiye uygulanabilen buluşların belirli bir süre zarfı içinde sahibi olan kişilere üretim ve pazarlamaya ilişkin tekel hakkı sunulmasıdır. Faydalı model, tıpkı patent gibi, yeniliğe ilişkin kayda değer bir göstergedir. Faydalı model, birçok uzman kişi tarafından “küçük patent” veya “küçük buluş” olarak da adlandırılmaktadır. Patent ile arasındaki fark, zaman ve maliyet bakımından çok daha avantajlı olmasıdır. Faydalı modelin patente göre üstünlüğü, daha kısa bir süre içinde, görece daha kolay şekilde ve çok daha az masrafla edinilebilmesidir. (KOP, 2018)
Marka: Bir girişimin sahip olduğu mal ve hizmetleri, başka girişimlerin mal ve hizmetlerinden ayırmaya yarayan bir göstergedir. Kişi adları, sözcükler, şekiller, harfler ve sayılar, malların biçimleri ya da sahip oldukları ambalajlar gibi maddi göstergeler marka olarak kullanılabilirler ve baskı yoluyla çoğaltılıp piyasaya sürülebilirler. Marka ölçülebilir bir yenilik göstergesi olarak ön plana çıkmaktadır. Marka bir işletmenin tüm ürünlerini temsil etme gücüne sahip olan ayırt edici bir işarettir. (KOP, 2018)
Endüstriyel Tasarım: Bir ürünün ya da hizmetin tamamına ya da belirli bir kısmına çizgiler, şekiller, renkler, biçimler, dokular ya da süslemeler gibi duyusal olarak algılanabilen birtakım unsurların meydana getirdiği görüntüsel formdur. Benzer malları üreten firmalar arasında bu türden farklılıklara gitmek, piyasada rekabet gücü elde edebilmek için oldukça belirleyici bir etmendir. Esasen endüstriyel tasarım bir ürünün dış görünüşünü ifade etmektedir. Bu görünüş tam anlamıyla ürünün biçimi olabilirken, çizgiler, şekiller, süsler, renkler ya da başka unsurlardan meydana gelen görünümler de olabilir. Tasarımların korunması hususunda ürünün görünümü teknik özellikleri dışında değerlendirilir. (KOP, 2018)
Coğrafi İşaret: Öne çıkan bir özelliği, şöhreti ya da başka bir niteliği sayesinde belirli bir yörede ya da bölgede köklenmiş ve o yöre ya da bölgelerle özdeşleşmiş ürünlerin göstergelerine “coğrafi işaretler” adı verilmektedir. Bir başka deyişle, belirli bir coğrafi yere özgü bir niteliğe sahip olduğu için ün salmış olan, yani bu niteliğiyle tanınan ve satılan ürünlerin ayırt edilebilmesi için coğrafi işaretlerden faydalanılmaktadır. Kendine özgü nitelikleri nedeniyle benzerlerinden farklılaşan bu ürünleri meydana getiren bileşenlerin bir ya da birkaçı o yöreye ya da bölgeye özgü olduğu için, coğrafi işaret kapsamında değerlendirilmektedirler. (KOP, 2018)
Kaynakça
Dericioğlu, K. (2016) Fikri Haklar: Intellectual Property, 3 Ocak 2017, http://www.kaandericioglu.com/fikri-haklar/
KOP Bölge Kalkına İdaresi Başkanlığı,
Meltem ALTINAY
Uzman
Proje Uygulama ve İzleme Birimi
meltem.altinay@izka.org.tr